Każdy pracodawca ma obowiązek zagwarantować swoim pracownikom właściwą opiekę medyczną – w ramach profilaktycznej ochrony zdrowia pracodawca musi zapewnić pracownikom odpowiednie bezpłatne badania lekarskie. Pracownicy natomiast są obowiązani poddać się takiej kontroli stanu zdrowia. Jest to o tyle istotne, że pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Niewywiązanie się z tego obowiązku jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika.
Kwestie związane z badaniami lekarskimi pracowników są uregulowane przede wszystkim w Kodeksie pracy (dalej: k.p.). Zakres i sposób przeprowadzania badań profilaktycznych określa rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (dalej: rozporządzenie).
Pracownik podlega wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim (art. 229 k.p.).
Badania wstępne, okresowe i kontrolne mają przede wszystkim na celu ustalenie, czy stan zdrowia danej osoby (kandydata na pracownika lub zatrudnionego pracownika) pozwala jej na wykonywanie określonej pracy. Zadbanie o przeprowadzenie takich badań należy do podstawowych obowiązków pracodawcy, zaś do podstawowych obowiązków pracownika z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy należy poddawanie się profilaktycznym badaniom lekarskim. Lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne może poszerzyć ich zakres o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe (zob. § 2 ust. 2 i 3 powołanego wcześniej rozporządzenia). Jest to możliwe w przypadku, gdy lekarz stwierdzi, że jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika. Specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe stanowią część badania profilaktycznego.
ZAPAMIĘTAJ!
Wszystkie profilaktyczne badania lekarskie muszą być przeprowadzone na koszt pracodawcy. Za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych (art. 229 § 3 i 7 k.p.).
PRZYKŁAD
Czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób pracodawca może ukarać pracownika od uchylania się od obowiązkowych badań lekarskich?
Za uchylanie się od tych obowiązków pracodawca może przede wszystkim zastosować wobec zatrudnionego karę porządkową upomnienia lub nagany, a także karę pieniężną (zob. art. 108 i 211 pkt 5 k.p.). Pracodawca może nawet pracownika zwolnić dyscyplinarnie z tego powodu. Jak bowiem stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 10 maja 2000 r. (sygn. akt I PKN 642/99; OSNP 2001/20/619), niewykonanie przez pracownika zgodnego z prawem polecenia poddania się badaniom lekarskim, jako naruszające obowiązek wykonania polecenia dotyczącego pracy i poddawania się kontrolnym badaniom lekarskim, może stanowić podstawę niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę z powodu ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych.
Badanie wstępne – przed podjęciem pracy
Wstępnym badaniom lekarskim podlegają:
• osoby przyjmowane do pracy,
• pracownicy młodociani (którzy nie ukończyli 18 lat) przenoszeni na inne stanowiska pracy,
• inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.
Badanie wstępne polega na ogólnej ocenie stanu zdrowia. Jeżeli kandydat do pracy będzie pracować przy komputerze co najmniej 4 godziny w ciągu ośmiogodzinnego dnia pracy, powinien zostać skierowany przez lekarza na badanie wzroku. U osób, które mają zajmować stanowiska kierownicze lub których praca łączy się z narażeniem życia, a także u osób wykonujących pracę fizyczną, przy której wydatek energii wynosi 1000 kcal/8 godz., wykonuje się elektrokardiogram.
ZAPAMIĘTAJ!
Każdy pracownik przed przystąpieniem do pracy musi okazać zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do wykonywania określonej pracy. Z obowiązku tego nie zwalnia fakt posiadania ważnego zaświadczenia lekarskiego z poprzedniego zakładu pracy ani też poddanie się specjalistycznym badaniom lekarskim, stwierdzającym zdolność do wykonywania określonego zawodu.
PRZYKŁAD
W jednostce przyjęto ponownie do pracy pracownika na to samo stanowisko na podstawie kolejnej umowy o pracę, zawartej bezpośrednio po wygaśnięciu poprzedniej umowy z tym pracodawcą. Pracownika nie skierowano na badania wstępne. Czy takie postępowanie jest prawidłowe?
Tak, ponieważ obowiązkowi badań wstępnych nie podlegają osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą. W praktyce bowiem osoba taka znajduje się w podobnej sytuacji, co pracownik zatrudniony u danego pracodawcy nieprzerwanie na podstawie jednej umowy o pracę. Uregulowanie to ma służyć ograniczaniu kosztów pracy.
Badania okresowe pracujących
Okresowym badaniom lekarskim podlegają wszyscy pracownicy, jednak ich częstotliwość nie jest jednakowa dla każdego zatrudnionego i zależy przede wszystkim od rodzaju wykonywanej pracy. Pracownicy przechodzą badania okresowe z częstotliwością:
• co 2 lata, jeżeli pracownik jest narażony na wdychanie szkodliwych pyłów lub oparów,
• co 3 lata, jeżeli w zakładzie pracy panuje gorący mikroklimat (po 45. roku życia badania takie muszą być wykonywane co 2 lata),
• co 4 lata, jeżeli pracownik stale korzysta z komputera,
• co 5 lat – pracownicy biura niekorzystający z komputerów.
Lekarz może wyznaczyć krótszy termin następnego badania, jeżeli uzna, że jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika (§ 2 ust. 2 rozporządzenia). Termin badania okresowego powinien zawsze zostać określony w zaświadczeniu lekarskim wydanym po badaniu wstępnym lub poprzednim badaniu okresowym.
ZAPAMIĘTAJ!
W przypadku zmiany pracodawcy termin ważności zaświadczenia wydanego w czasie zatrudnienia u poprzedniego pracodawcy traci ważność.
Badania kontrolne – po chorobie
Badania kontrolne powinny być wykonywane u wszystkich pracowników, którzy byli niezdolni do pracy dłużej niż 30 dni z powodu choroby. Pracodawca nie ma prawa dopuścić takiej osoby do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego, stwierdzającego brak przeciwwskazań do ponownego zatrudnienia na określonym stanowisku.
ZAPAMIĘTAJ!
Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika, który był przez ponad 30 dni niezdolny do pracy z powodu choroby, jeżeli nie przedstawi mu aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku.
Na podstawie skierowania
Badania profilaktyczne są przeprowadzane na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę (zob. § 4 rozporządzenia). Skierowanie takie powinno zawierać:
• określenie rodzaju badania profilaktycznego (wstępne, okresowe czy kontrolne), jakie ma być wykonane,
• w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy – określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona (pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowiska pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu),
• w przypadku pracowników – określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony,
• informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy, o których mowa wyżej, czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.
ZAPAMIĘTAJ!
Każdy pracownik musi mieć wystawione przez pracodawcę skierowanie na badania, dokładnie opisujące warunki i zagrożenia związane ze stanowiskiem pracy.
O zakresie badań przesądza prowadzący je lekarz. Po ich przeprowadzeniu lekarz musi wystawić zaświadczenie stwierdzające, że badany jest bądź też nie jest zdolny do pracy na danym stanowisku. Pracownik lub pracodawca, który nie godzi się z treścią takiego zaświadczenia, może wystąpić w ciągu 7 dni od dnia jego wydania, za pośrednictwem lekarza, który wydał to zaświadczenie, z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania (zob. § 5 rozporządzenia). Badanie to przeprowadza się w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy, a jeżeli kwestionowane zaświadczenie zostało wydane przez lekarza zatrudnionego w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy – w najbliższej jednostce badawczo-rozwojowej w dziedzinie medycyny pracy.
ZAPAMIĘTAJ!
Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku (art. 229 § 4 k.p.). Niewywiązanie się z tego obowiązku stanowi naruszenie przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy i jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika, za które grozi grzywna do 5000 zł.
PRZYKŁAD
Pracownik naszej jednostki uległ wypadkowi podczas pracy, po fakcie okazało się, że nie miał aktualnych badań lekarskich. Czy to prawda, że w tym przypadku, poza karą grzywny, pracodawcy grozi także ewentualność wypłaty odszkodowania?
Tak, pracodawca, który dopuścił do wykonywania pracy pracownika niemającego aktualnych badań lekarskich, naraża się na konieczność wypłacania odszkodowań, w razie gdyby taka osoba uległa wypadkowi podczas pracy. Jak bowiem uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 5 września 1996 r. (sygn. akt II PRN 9/96; OSNP 1997/5/70), takie postępowanie pracodawcy może być uznane za przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy.
Inne badania pracowników
Pracodawca ponosi też inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy. Opieka ta (zob. § 6 rozporządzenia) obejmuje przeprowadzenie badań lekarskich poza terminami wynikającymi z częstotliwości wykonywania badań okresowych i orzekanie o możliwości wykonywania dotychczasowej pracy, m.in. w przypadkach stwierdzenia, czy:
• dany pracownik nie musi zostać przeniesiony do innej pracy ze względu na szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na jego zdrowie,
• ze względu na stan ciąży kobieta nie powinna wykonywać pracy dotychczasowej,
• u pracownika występują objawy wskazujące na powstawanie choroby zawodowej,
• wystąpiła niezdolność do wykonywania dotychczasowej pracy u pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy lub u którego stwierdzono chorobę zawodową, lecz nie zaliczono go do żadnej z grup inwalidów.
Skierowanie na przeprowadzenie tych badań wydaje pracodawca – po zgłoszeniu przez pracownika niemożności wykonywania dotychczasowej pracy.
ZAPAMIĘTAJ!
Pracodawca pokrywa koszty badań dodatkowych czy specjalistycznych, których wykonanie zleci lekarz. Wszystkie rodzaje badań powinny być przeprowadzane w godzinach pracy, a za czas spędzony u lekarza pracownikowi należy wypłacić wynagrodzenie, jak za pracę.
Na postawie umowy
Badania wstępne, okresowe i kontrolne oraz inne świadczenia zdrowotne dla pracowników powinny być wykonywane na podstawie umowy zawartej przez pracodawcę z podstawową jednostką służby medycyny pracy (zob. art. 12 ustawy z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy). Umowa taka powinna określać w szczególności:
• strony umowy oraz osoby objęte świadczeniami z jej tytułu,
• zakres opieki zdrowotnej,
• warunki i sposób udzielania świadczeń zdrowotnych, a w szczególności sposób rejestracji osób objętych umową, organizację udzielania świadczeń, tryb przekazywania zaświadczeń lekarskich o zdolności do pracy oraz sposób podania tych informacji do wiadomości zainteresowanych,
• sposób kontrolowania przez zleceniodawcę wykonywania postanowień umowy,
• obowiązki pracodawcy wobec jednostki służby medycyny pracy dotyczące przekazywania informacji o występowaniu czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych wraz z aktualnymi wynikami badań i pomiarów tych czynników, zapewnienia udziału w komisji bezpieczeństwa i higieny pracy działającej na terenie zakładu pracy, zapewnienia możliwości przeglądu stanowisk pracy w celu dokonania oceny warunków pracy oraz udostępniania dokumentacji wyników kontroli warunków pracy w części odnoszącej się do ochrony zdrowia,
• wysokość należności, sposób jej ustalania, terminy płatności oraz tryb rozliczeń finansowych,
• dopuszczalność zlecania osobom trzecim przez zleceniobiorcę niektórych obowiązków wynikających z umowy,
• okres, na który została zawarta umowa (nie może być krótszy niż rok),
• sposób rozwiązywania umowy za wypowiedzeniem i przypadki stanowiące podstawę rozwiązywania umowy ze skutkiem natychmiastowym,
• tryb rozstrzygania sporów związanych z realizacją i rozliczeniem finansowym umowy.
PRZYKŁAD
Jakie są podstawowe jednostki organizacyjne służby medycyny pracy?
Do podstawowych jednostek organizacyjnych służby medycyny pracy należą:
• publiczne zakłady opieki zdrowotnej tworzone i utrzymywane w celu sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi,
• zakłady opieki zdrowotnej tworzone i utrzymywane przez pracodawców i inne podmioty, jeżeli profilaktyczna opieka zdrowotna nad pracującymi jest ich zadaniem statutowym,
• lekarze praktykujący indywidualnie, jeżeli mają uprawnienia do wykonywania jej zadań.
Badania profilaktyczne mogą wykonywać – z pewnymi wyjątkami – lekarze wpisani na swój wniosek do rejestru lekarzy prowadzących takie badania (§ 8 rozporządzenia). Rejestry lekarzy znajdują się w wojewódzkich ośrodkach medycyny pracy. Taką działalność mogą prowadzić m.in. lekarze posiadający specjalizację w dziedzinie medycyny pracy, przemysłowej, morskiej i tropikalnej, kolejowej, transportu, lotniczej lub higieny pracy.
W SKRÓCIE
Badaniom wstępnym musza być poddane wszystkie osoby starające się o pracę, młodociani oraz wszyscy pracownicy, którym zmienia się stanowisko pracy (na którym występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub uciążliwe warunki). Badaniom wstępnym podlegają pracownicy, bez względu na to, czy posiadają wyniki badań lekarskich przeprowadzonych u poprzedniego pracodawcy lub badań lekarskich specjalistycznych stwierdzających prawo wykonywania zawodu. Pracodawcy nie wolno dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku.
Odpowiedzialność za dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnych badań lekarskich ciąży na pracodawcy, a nie na pracowniku.
Pracodawca musi pokrywać koszty badań, jakie zostały wykonane pracownikom, a także badań dodatkowych przeprowadzonych na zlecenie lekarza, jak również przechowywać w swoim archiwum orzeczenia lekarskie dotyczące zatrudnionych. Pracodawca ma obowiązek przestrzegania orzeczeń lekarskich, które zalecają np. przeniesienie pracownika na inne stanowisko. Taka zmiana stanowiska, będąca następstwem orzeczenia lekarskiego, nie może być podstawą do zwolnienia pracownika.
Pracodawca ma prawo – podobnie jak pracownik – wystąpić z wnioskiem o ponowne badanie zatrudnionego, jeżeli nie zgadza się z opinią lekarską. Musi to jednak uczynić w ciągu 7 dni od wydania orzeczenia, a badanie powinno być przeprowadzone w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy.
Podstawy prawne
• Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94; ost.zm. Dz.U. z 2004 r. Nr 120, poz. 1252)
• Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (j.t. Dz.U. z 2004 r. Nr 125, poz. 1317)
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 69, poz. 332; ost.zm. Dz.U. z 2001 r. Nr 128, poz. 1405)
MARIA KOSIŃSKA