Jaki jest limit godzin nadliczbowych przepracowanych przez kierowcę ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy? Czy w świadectwie pracy powinna znaleźć się informacja o przepracowanych godzinach nadliczbowych?
Czas pracy kierowców zatrudnionych na podstawie stosunku pracy regulują przepisy ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz.U. Nr 92, poz. 879). Ustawa ta została wprowadzona w związku z koniecznością wdrożenia dyrektywy 2002/15/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 marca 2002 r. w sprawie organizacji czasu pracy osób wykonujących czynności w trasie w zakresie transportu drogowego (OJ L 080, 23/03/2002 P. 0035 – 0039) i równoczesnego wyłączenia z przepisów ustawy postanowień wynikających z rozporządzenia nr 3820/85/EWG z 20 grudnia 1985 r. w sprawie ujednolicenia niektórych ustaw socjalnych odnoszących się do transportu drogowego (Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich nr L 370 z 31 grudnia 1985 r.)., które z dniem uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej stało się samoistnie obowiązującym aktem prawnym.
Normy czasu pracy
Pracą w godzinach nadliczbowych kierowców jest praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego kierowcę systemu i rozkładu czasu pracy.
„Obowiązujące pracownika normy czasu pracy” to ustalony dla pracownika maksymalny czas pozostawania do dyspozycji pracodawcy na dobę lub średnio na tydzień w danym okresie rozliczeniowym. Normy te mogą wynikać z przepisów kodeksu pracy (lub ustawy szczególnej), postanowień układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub też z rozkładu czasu pracy. Rozkład czasu pracy może regulować normę czasu pracy pracownika na dany dzień w ramach systemu czasu pracy, w którym pracownik został zatrudniony.
Pracą w godzinach nadliczbowych może być praca przekraczająca dobową, a także tygodniową, uśrednioną w przyjętym okresie rozliczeniowym normę czasu pracy. Pracą w godzinach nadliczbowych może być też przekroczenie średniej pięciodniowej normy czasu pracy. Oznacza to, że pracodawca, który zatrudniał pracownika w danym okresie rozliczeniowym w wymiarze nieprzekraczającym obowiązującej go tygodniowej normy czasu pracy, ale liczba dni, przez które pracownik ten świadczył pracę, przekroczyła średnio pięć dni w tygodniu, ma obowiązek wypłacić temu pracownikowi wynagrodzenie wraz ze 100-proc. dodatkiem za pracę w godzinach nadliczbowych (art. 1511 § 2 k.p.).
Obecnie pracą w godzinach nadliczbowych jest praca w wymiarze przekraczającym ustalony na dzień dobowy wymiar czasu pracy, nawet jeśli jest on niższy od 8 godzin.
Norma dobowa czasu pracy oraz norma tygodniowa nie są wielkościami stałymi. Wprawdzie w większości systemów czasu pracy norma dobowa jest ustalana na stałym poziomie, to rozkład czasu pracy może w granicach tej normy ustalać różny jej wymiar na poszczególne dni. Przykładowo, w systemie równoważnych norm czasu pracy dobowa norma czasu pracy pracowników zatrudnionych w transporcie drogowym, ustalona w przepisie art. 15 ustawy o czasie pracy kierowców, wynosi 10 godzin. W granicach tej normy pracodawca może ustalać w rozkładzie czasu pracy niższe normy obowiązujące pracownika w danym dniu. W poszczególnych dniach, dla pracownika zatrudnionego w systemie równoważnych norm czasu pracy, pracą w godzinach nadliczbowych może być praca powyżej 8 godzin, a w innych powyżej 12, w zależności od tego, w jakim wymiarze pracodawca zaplanował pracownikowi pracę na dany dzień.
Również norma tygodniowa nie jest wielkością stałą. W poszczególnych okresach rozliczeniowych norma ta może być różna, co wynika z występujących w niektórych tygodniach roku kalendarzowego dni świątecznych nieprzypadających w niedzielę. Wystąpienie święta będącego dniem wolnym od pracy w innym niż niedziela dniu tygodnia powoduje bowiem w okresie rozliczeniowym odpowiednie zmniejszenie nie tylko liczby dni pracy, ale także jej godzin (jeżeli w tygodniu obejmującym siedem dni od poniedziałku do niedzieli wystąpią dwa święta w inne dni niż niedziela, obniżenie wymiaru czasu pracy o 8 godzin następuje tylko z tytułu jednego z tych świąt – art. 130 § 2 k.p.).
Obowiązuje zasada jednorazowego liczenia godzin nadliczbowych, co oznacza, że w przypadku jednoczesnego przekroczenia normy dobowej i tygodniowej, w rozliczeniu godzin nadliczbowych raz policzonych, wynikających z przekroczenia norm dobowych, nie uwzględnia się przy liczeniu godzin nadliczbowych wynikających z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy.
Dopuszczalność pracy w nadgodzinach
Praca w godzinach nadliczbowych w przypadku kierowców dopuszczalna jest w razie:
1) sytuacji i zdarzeń wymagających od kierowcy podjęcia działań dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia albo usunięcia awarii;
2) szczególnych potrzeb pracodawcy.
Praca w godzinach nadliczbowych ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy może odbywać się tylko w przypadku wystąpienia nadzwyczajnych, specjalnych potrzeb pracodawcy i nie powinna być stałym elementem organizacji pracy. Pracodawca nie może w związku z tym planować zatrudnienia w godzinach nadliczbowych.
Przepisy kodeksu pracy nie przewidują zinstytucjonalizowanych form kontroli zasadności zlecenia pracownikowi pracy w godzinach nadliczbowych. O tym, czy taka konieczność zachodzi, decyduje pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu.
Pracownik jest zobowiązany do pracy w godzinach nadliczbowych, jeżeli zarządzona ona została przez upoważnionych przełożonych. Obowiązek taki wynika z ogólnego obowiązku stosowania się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy (art. 100 § 1 k.p.), jak też obowiązku dbałości o dobro zakładu pracy (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.). Obowiązek pracy w godzinach nadliczbowych oznacza nie tylko powinność świadczenia pracy w większym rozmiarze, ale także pracy innego rodzaju niż umówiony, gdyż w takich nadzwyczajnych sytuacjach interes pracodawcy wymaga podjęcia się każdej czynności, jaką pracownik może wykonywać nie narażając zbytnio swego życia i zdrowia.
Przepisy kodeksu pracy nie przewidują jakiejś szczególnej formy ani trybu wydania polecenia pracy w godzinach nadliczbowych. Polecenie takie może być wydane w jakikolwiek sposób przez każde zachowanie się przełożonego, ujawniające w sposób dostateczny jego wolę.
Liczba godzin nadliczbowych przepracowanych przez kierowcę ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy nie może przekroczyć 260 godzin w roku kalendarzowym.
Słownik terminologiczny
Czas pracy – zgodnie z kodeksem pracy czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Z pewnymi zastrzeżeniami czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. W rolnictwie i hodowli, a także przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób może być wprowadzony okres rozliczeniowy nieprzekraczający 6 miesięcy, a jeżeli jest to dodatkowo uzasadnione nietypowymi warunkami organizacyjnymi lub technicznymi mającymi wpływ na przebieg procesu pracy – okres rozliczeniowy nieprzekraczający 12 miesięcy (stosowanie przedłużonego okresu rozliczeniowego nie jest jednak dopuszczalne w systemach czasu pracy, o których mowa w art. 135–138 k.p.). Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym. Ograniczenie to nie dotyczy pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy. Pracodawca prowadzi ewidencję czasu pracy pracownika do celów prawidłowego ustalenia jego wynagrodzenia i innych świadczeń związanych z pracą. Pracodawca powinien udostępniać tę ewidencję pracownikowi, na jego żądanie.
Przykład
Kierowca przepracował u pracodawcy w ciągu 9 pierwszych miesięcy roku kalendarzowego 200 godzin nadliczbowych. Następnie zmienił zatrudnienie. Jaki limit godzin nadliczbowych przysługuje mu u kolejnego pracodawcy?
Roczny limit godzin nadliczbowych przypisany jest do pracownika, a nie do pracodawcy. W przypadku gdy pracownik wykorzystał 200 godzin nadliczbowych w danym roku kalendarzowym u jednego pracodawcy, następny pracodawca może go do końca tego roku zatrudnić tylko przez 60 godzin ponadwymiarowych. Informacja o liczbie przepracowanych godzin nadliczbowych ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy, w danym roku kalendarzowym, powinna się znajdować w świadectwie pracy w rubryce „informacje uzupełniające”.
W układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest zobowiązany do ustalenia regulaminu pracy (zatrudnia mniej niż 20 pracowników), można ustalić inną liczbę godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym. W żadnym jednak przypadku tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym (art. 12 ust. 2 ustawy). W związku z tym ustalony przez pracodawcę roczny limit godzin nadliczbowych nie może przekroczyć 416 godzin (52 tygodnie w roku x 8 godzin nadliczbowych).
Wynagrodzenie za nadgodziny
Pracodawca może rekompensować pracownikowi pracę w godzinach nadliczbowych dodatkowym wynagrodzeniem albo czasem wolnym od pracy.
Za pracę w godzinach nadliczbowych pracownikowi przysługuje przede wszystkim normalne wynagrodzenie, czyli takie, które pracownik otrzymuje stale i systematycznie, a więc obejmujące: wynagrodzenie zasadnicze wynikające ze stawki osobistego zaszeregowania oraz dodatkowe składniki wynagrodzenia o charakterze stałym, jeżeli na podstawie obowiązujących w zakładzie pracy przepisów płacowych pracownik ma prawo do takich dodatkowych składników.
Od 1 stycznia 2004 r. za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek w wysokości:
1) 100 proc. wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w:
– nocy,
– niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
– dniu wolnym od pracy udzielonym w zamian za pracę w niedzielę lub święto będące dla pracownika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy lub
2) 50 proc. wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym dniu niż określone powyżej (art. 1511 § 1 k.p.).
100-proc. dodatek przysługuje także za każdą godzinę pracy nadliczbowej z tytułu przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, chyba że przekroczenie tej normy nastąpiło w wyniku pracy w godzinach nadliczbowych, za które pracownikowi przysługuje prawo do 50-proc. dodatku (art. 1511 § 2 k.p.).
Przykład
Jakie wynagrodzenie należy się pracownikowi, który zatrudniony jest w podstawowym systemie czasu pracy i w danym dniu (będącym dla niego rozkładowym dniem pracy) wykonywał pracę przez 4 godziny ponad obowiązującą go 8-godzinną normę czasu pracy?
Pracownikowi temu przysługuje normalne wynagrodzenie za 12 godzin, a za 4 godziny należy mu się 50-proc. dodatek.
Podstawą obliczania dodatku za pracę nadliczbową jest wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60 proc. wynagrodzenia obliczanego według zasad obowiązujących przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy.
Praca w godzinach nadliczbowych może być rekompensowana, w miejsce dodatkowego wynagrodzenia, czasem wolnym od pracy.
Udzielenie czasu wolnego od pracy w zamian za pracę w godzinach nadliczbowych może mieć miejsce albo na wniosek pracownika, albo bez tego wniosku, z inicjatywy pracodawcy. Wniosek pracownika o przyznanie czasu wolnego za pracę w zamian za przepracowane godziny nadliczbowe może być przedstawiony w dowolnej formie. Inicjatywa wystąpienia z takim wnioskiem należy do pracownika, jednak wniosek nie jest dla pracodawcy wiążący i to on decyduje, czy za pracę ponadwymiarową udzieli pracownikowi czasu wolnego, czy też wypłaci mu za to odpowiednie wynagrodzenie.
Od 29 listopada 2002 r. pracodawcy mogą rekompensować pracownikom pracę w nadgodzinach czasem wolnym od pracy, bez ich wniosku. W takim przypadku czasu wolnego udziela się w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych, co nie może spowodować obniżenia wynagrodzenia należnego pracownikowi za pełny miesięczny wymiar czasu pracy.
Godziny pracy nadliczbowej, zrekompensowane czasem wolnym, są wliczane do rocznego limitu godzin nadliczbowych.
Podstawa prawna:
• ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz.U. Nr 92, poz. 879),
• ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn.zm.).