Skarga pauliańska jest uprawnieniem wierzyciela do zakwestionowania skuteczności krzywdzącej go czynności dłużnika z osobą trzecią. W konsekwencji wierzyciel może żądać, by taka czynność prawna została uznana w stosunku do niego za bezskuteczną i by mógł dochodzić tego, co skutkiem takiej czynności wyszło z majątku dłużnika lub do niego nie weszło.
Polskie prawo przewiduje wiele rozwiązań mających na celu ochronę wierzycieli przed nieuczciwymi dłużnikami. Jedną z takich instytucji jest tzw. skarga pauliańska, która chroni wierzyciela przed pokrzywdzeniem w wyniku dokonania przez dłużnika czynności prawnej. Potrzeba istnienia takiej regulacji podyktowana jest nierzadkim występowaniem w praktyce przypadków celowego uchylania się dłużników od spełniania swoich zobowiązań. W takiej sytuacji wierzyciel pozbawiony jest wpływu na czynności prawne dokonywane przez swoich dłużników, a w konsekwencji przyjmuje na siebie ryzyko ich późniejszej niewypłacalności. Z reguły ryzyko takie jest nierozerwalnie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej i powinno być wkalkulowane w działalność podmiotów gospodarczych. Sytuacja wygląda jednak inaczej, w przypadku gdy dłużnicy - po zaciągnięciu zobowiązań - celowo dokonują czynności, które powodują ich niewypłacalność ze szkodą dla wierzycieli.
Przesłanki ochrony
Przedmiotem ochrony jest wierzytelność pieniężna istniejąca i zaskarżalna w chwili wytoczenia powództwa, której wysokość nie musi być ostatecznie sprecyzowana. Wierzytelność nie musi być wymagalna ani stwierdzona wyrokiem. Przedmiotem zaskarżenia może być tylko czynność prawna dłużnika, rzeczywiście dokonana, która powoduje lub pogłębia stan niewypłacalności dłużnika i równocześnie przynosi korzyść majątkową osobie trzeciej. Inne działania dłużnika nie będą podstawą do jej zastosowania. Instytucję skargi pauliańskiej reguluje art. 527 i następne kodeksu cywilnego. Przepisy te przewidują ochronę wierzyciela w przypadku dokonania przez dłużnika czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli. Z takiej ochrony może skorzystać każdy. Będzie to zatem zwykły Jan Kowalski, jak również podmioty gospodarcze - od przedsiębiorcy jednoosobowego, przez osobowe spółki handlowe (np. spółka jawna) do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością czy spółek akcyjnych. Identyczne reguły dotyczą dłużnika, którym może być osoba fizyczna, jak również przedsiębiorca. Kodeks cywilny precyzuje, że czynnością prawną dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli jest czynność prawna, wskutek której dłużnik stał się niewypłacalny albo też stał się niewypłacalny w większym stopniu, niż był przed dokonaniem takiej czynności. Przepis ten obejmuje więc nie tylko sytuacje, gdy dłużnik stał się niewypłacalny po dokonaniu czynności prawnej, ale także sytuacje, gdy wierzyciel i tak nie miał szans na odzyskanie całej swojej wierzytelności, ale czynność prawna dokonana przez dłużnika jeszcze bardziej te szanse zmniejszyła. Nieważne z punktu widzenia dopuszczalności skargi jest to, czy w momencie dokonania czynności prawnej przez dłużnika wierzytelność wierzyciela była już wymagalna. Ustawa nie ogranicza także pojęcia dłużnika, co powoduje, iż należy przyjąć, że także czynności prawne poręczycieli dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli mogą być przedmiotem skargi. Przepisy kodeksu cywilnego dodatkowo wymagają, aby na podstawie czynności prawnej dłużnika osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową. Niezbędnymi przesłankami umożliwiającymi skorzystanie przez wierzyciela ze skargi pauliańskiej jest świadomość dłużnika, że działa on z pokrzywdzeniem wierzycieli, oraz to, że osoba trzecia, która nabywa korzyść majątkową na podstawie czynności prawnej dłużnika, wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o tym, że dłużnik działa z pokrzywdzeniem wierzycieli.
W pewnych sytuacjach przepisy wprowadzają również uproszczenia dowodowe mające na celu skuteczne skorzystanie ze skargi. Dzieje się tak w przypadkach, gdy osobą, która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnych dłużnika, jest osoba będąca w bliskim z nim stosunku albo przedsiębiorca pozostający z nim w stałych stosunkach gospodarczych. Domniemywa się wtedy, że osoba taka wiedziała, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jest to domniemanie wzruszalne, jednak ciężar przeciwdowodu spoczywa w takim przypadku na takiej osobie, co uwalnia wierzyciela od przeprowadzenia tego dowodu. Dalej idącym ułatwieniem dla wierzyciela przyjętym przez ustawodawcę jest przepis, zgodnie z którym, jeżeli na podstawie czynności prawnej dłużnika osoba trzecia nabyła korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może skutecznie skorzystać ze skargi - chociażby ta osoba trzecia nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności, nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. W takiej sytuacji wierzyciel ma otwartą drogę do skorzystania ze skargi, a jedyne co musi udowodnić, to fakt pokrzywdzenia go przez taką bezpłatną czynność prawną oraz świadomość tego faktu przez dłużnika. W praktyce często mamy do czynienia właśnie z takimi przypadkami, kiedy dłużnicy - chcąc uciec od odpowiedzialności - bezpłatnie rozporządzają swoim majątkiem na rzecz członków rodziny lub innych bliskich osób. Najczęściej rozporządzenia takie przyjmują postać darowizny. W takim przypadku ustawodawca idzie jeszcze bardziej na rękę wierzycielom, ustanawiając domniemanie świadomości dłużnika działania z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Ostatnim wymogiem, który ustawa stawia przed wierzycielem, jest dotrzymanie terminu, w ciągu którego może on żądać uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną: wierzyciel nie może domagać się tego po upływie pięciu lat od daty takiej czynności.
Postępowanie sądowe
Dochodzenie ochrony przez wierzyciela, który został pokrzywdzony dokonaniem przez dłużnika czynności prawnej, następuje w drodze procesu. Stroną powodową jest wierzyciel, który żąda uznania za bezskuteczną w stosunku do niego czynności prawnej dłużnika.
Pozwanym będzie natomiast osoba trzecia, z którą dłużnik dokonał czynności i która uzyskała korzyść majątkową.
W sytuacji gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło. Skuteczne dochodzenie roszczenia wymaga wówczas wykazania przez wierzyciela, iż osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną (albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne). Wyrok, który zapadł w postępowaniu o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, w stosunku do wierzyciela ma ten skutek, że wierzyciel może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Prawo to może zostać ujawnione w księdze wieczystej, jeżeli przedmiotem zaskarżenia była czynność prawna dotycząca nieruchomości. Należy jednak pamiętać, że prowadzona przez wierzyciela egzekucja będzie ograniczona tylko tych przedmiotów, które wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły. Wierzyciel nie ma więc zatem prawa dochodzenia należności z całego majątku osoby trzeciej.
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem, może zgodnie z przepisem art. 533 k.c. zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela poprzez jego zaspokojenie albo wskazanie majątku dłużnika wystarczającego do zaspokojenia roszczenia wierzyciela.
Wygaśnięcie uprawnienia
Termin, w którym wierzyciel może skutecznie żądać uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do niego, wynosi pięć lat od daty dokonania czynności. Nie ma znaczenia, kiedy wierzyciel dowiedział się o dokonaniu czynności czy też o jej krzywdzącym charakterze. Termin pięcioletni należy liczyć od dnia dokonania czynności, czyli od dnia, w którym czynność ta doszła do skutku. Także termin, w którym osoba trzecia otrzymała korzyść majątkową, nie ma żadnego znaczenia dla oceny, kiedy została dokonana czynność prawna. Istnieje możliwość, iż osoba trzecia, wykonując zobowiązanie na rzecz dłużnika, otrzyma korzyść majątkową później, niż dokonana zostanie czynność prawna krzywdząca wierzycieli.
Pięcioletni termin przewidziany w art. 535 k.c. jest tzw. terminem zawitym. Niedopuszczalne jest jego przywrócenie, jak również jego przerwanie. Po upływie pięciu lat od daty dokonania krzywdzącej czynności prawnej przez dłużnika wierzyciel traci uprawnienie do żądania uznania czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Skarga pauliańska
PRZYKŁAD:
OCHRONA WIERZYCIELA SPÓŁKI KOMANDYTOWEJ
Przedsiębiorca X jest wierzycielem spółki komandytowej. Spółka ta znajduje się w bardzo złej sytuacji finansowej. W konsekwencji komplementariusz spółki wyzbywa się składników swego majątku na rzecz innych osób (członków rodziny). Czy w takiej sytuacji można zastosować przepisy kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika?
Tak
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego każdy komplementariusz odpowiada za zobowiązania spółki komandytowej bez ograniczenia całym swoim majątkiem. Komplementariusz uzyskuje zatem z mocy prawa status prawny dłużnika wobec wierzyciela spółki ze wszystkimi konsekwencjami wynikającymi z tego stanu rzeczy. W myśl art. 527 k.c., gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub - przy zachowaniu należytej staranności - mogła się dowiedzieć. Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Komplementariusz spółki komandytowej jest zaś wobec wierzyciela tej spółki dłużnikiem.
PRZYKŁAD:
POKRZYWDZENIE WIERZYCIELA
Jeżeli dłużnik otrzymał w zamian za spełnienie swojego świadczenia odpowiedni ekwiwalent od kontrahenta, lecz zużył go w całości albo w części, można mówić o sytuacji, w której nastąpiło pokrzywdzenie wierzycieli.
PRZYKŁAD:
NIEWYPŁACALNOŚĆ DŁUŻNIKA
Dowodem istnienia niewypłacalności dłużnika może być wskazanie, że wszczęta w celu wyegzekwowania należnego wierzycielowi świadczenia pieniężnego egzekucja okazała się nieskuteczna. Jako środek dowodowy może w takiej sytuacji służyć np. postanowienie o umorzeniu egzekucji na podstawie art. 824 par. 1 pkt k.p.c.
Łukasz Sobiech