Małżonkowie mogą nie tylko biernie poddawać się regulacjom ustaw, ale także - w granicach obowiązującego prawa - wolno im umownie układać między sobą i z osobami trzecimi stosunki majątkowe. Mogą decydować o regułach tworzenia majątku wspólnego i majątków osobistych, a także o zarządzaniu tym, czego się dorobili i co mają z czasów przedmałżeńskich. Mogą też decydować, ile z ich stanu posiadania trafi do rąk spadkobierców i kto to będzie. Ryzyko zaś, jakie towarzyszy wszelkim poczynaniom gospodarczym powoduje, że przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.) zawierają zarówno przepisy chroniące rodzinę przed nieobliczalnymi poczynaniami małżonków, jak i zabezpieczające interesy osób trzecich. Te ostatnie stały się od 20 stycznia 2005 r. o wiele bardziej wyraziste. Od tego bowiem czasu, tj. od wejścia w życie nowelizacji k.r.o., poprawiła się znacznie pozycja wierzyciela kosztem statusu małżonka-dłużnika.
Wspólność ustawowa
Wspólność majątkowa małżeńska to klasyka w polskim systemie prawa rodzinnego. Ustrój uważany jest za sprawiedliwy i zabezpieczający obydwoje małżonków, bez względu na to, jaki przyjmą podział pracy i ról w rodzinie. Dlatego ciągle jest ustawowym ustrojem majątkowym, mimo wolnorynkowych - jak utrzymywano - propozycji twórców nowelizacji k.r.o. Rzadziej taki ustrój powstaje wskutek umowy, ale i jest możliwy.
Wspólność majątkową małżeńską tworzą trzy masy: majątek wspólny i dwa majątki osobiste - męża i żony.
Z reguły małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. To wyraz ich równouprawnienia w małżeństwie. Z ważnych powodów każdy może jednak żądać, by ustalenie udziałów nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w jakim mąż i żona przyczynili się do powstania tego majątku. Z takim wnioskiem mogą wystąpić także spadkobiercy tego, kto wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, o rozwód albo o separację.
Obydwoje małżonkowie są zobowiązani do współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym, m.in. powinni sobie udzielać informacji o zobowiązaniach obciążających ten majątek. Zasadą jest, że każdy może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, tzn. działać w imieniu własnym ze skutkiem dla współmałżonka, o ile przepisy k.r.o. nie stanowią inaczej.
Po pomoc do sądu
Jeżeli małżonek odmawia wymaganej zgody na czynność konieczną przy zarządzaniu majątkiem wspólnym (np. gdy żona nie godzi się na sprzedaż walącego się budynku, którego rodzina nie jest w stanie utrzymać, kiedy nadarza się okazja korzystnej transakcji), albo gdy porozumienie jednego małżonka z drugim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (np. gdy mąż wyjechał przed kilkoma laty do Anglii do pracy i słuch po nim zaginął, a żona kończy budowę nowego mieszkania i musi sprzedać stare), to ten, kto jest w potrzebie, może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie niezbędnej czynności. Sąd ma obowiązek udzielić zezwolenia, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. Może też z ważnych powodów, na żądanie jednego małżonka, pozbawić drugiego prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym.
Ideę równouprawnienia męża i żony podkreśla także zasada współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego.
Ważne!
Wspólność majątkowa małżeńska to współwłasność bezudziałowa. Gdy trwa, żaden z małżonków nie może żądać podziału. Małżonkowie nie mogą też w tym czasie rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzenia udziałem, który w razie ustania wspólności przypadłby im w majątku wspólnym albo w poszczególnych przedmiotach do niego należących
Przesunięcia między majątkami
Nie ma jednolitych poglądów wśród prawników co do możliwości przesuwania składników między majątkami małżonków inaczej niż przez intercyzę. Niemniej można spotkać przekonanie, że przesunięcia są dopuszczalne zawsze, o ile zostanie zachowana forma konieczna dla dokonania konkretnej czynności prawnej i nie zostanie naruszony interes osób trzecich. Tym samym byłoby możliwe podarowanie lub nawet sprzedanie przez męża żonie, do jej majątku osobistego mieszkania, które odziedziczył po rodzicach (weszło do jego majątku osobistego), a także wniesienie go (aktem notarialnym) do majątku wspólnego. Część prawników utrzymuje, że przesunięcia między majątkiem wspólnym a majątkami osobistymi małżonków w drodze innej niż intercyza są dopuszczalne, jeżeli nie prowadzą do faktycznego podziału majątku wspólnego. Bodaj jednak najczęstszy wydaje się pogląd, że przesunięcia między majątkiem wspólnym a osobistymi powinny odbywać się jedynie w drodze intercyz, i to z powodu nowej (obowiązującej od 20 stycznia 2005 r.) regulacji art. 471 k.r.o., zgodnie z którą małżonkowie mogą się powoływać względem osób trzecich na rozszerzenie, ograniczenia lub wyłączenie wspólności tylko wtedy, kiedy zawarcie umowy i jej rodzaj było tym osobom znane. Chodzi oczywiście o ochronę wierzycieli jednego z małżonków, np. przedsiębiorcy, nawet kosztem interesów żony lub męża i dzieci dłużnika.
Ustanie wspólności
Kres wspólności ustawowej może spowodować ustanie małżeństwa (np. z powodu śmierci męża lub żony czy orzeczenia rozwodu) lub separacja. Wówczas ustrój ustawowy ustaje z mocy prawa. Tak samo dzieje się po orzeczeniu sądu o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków, a także w razie ogłoszenia upadłości któregoś z nich. Przyczyną może być również umowa majątkowa małżeńska tworząca system rozdzielności majątkowej, wspólności umownej czy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Może się również zdarzyć, że sąd zniesie wspólność majątkową (ustawową albo nawet umowną) na wniosek jednej ze stron. Wówczas wspólność ustaje z datą oznaczoną w wyroku. Muszą jednak istnieć ważne po temu powody. Przeważnie z żądaniem występują ci, którzy nie chcą ponosić konsekwencji ryzykownych inwestycji połowicy albo jej skłonności do hazardu. Trzeba jednak pamiętać, że nie jest ważnym powodem (w rozumieniu art. 52 k.r.o.) sama możliwość powstania w przyszłości długów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej przez małżonka. Sąd Najwyższy przypomniał o tym w wyroku z 7 listopada 1995 r. (sygn. akt CRN 170/95). Podważałoby to bowiem sens przepisu pozwalającego wierzycielowi żądać zaspokojenia z majątku wspólnego, kiedy dłużnikiem jest tyko jeden z małżonków. Wniosek płynie z tego taki, że małżonek obawiający się ryzyka powinien namówić małżonka prowadzącego przedsiębiorstwo lub inne niebezpieczne interesy do zawarcia intercyzy, by doprowadzić do powstania rozdzielności majątkowej.
Skutkiem ustania wspólności majątkowej jest powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Majątek dorobkowy nadal jest ich wspólnym dobrem, ale zmienia się jego charakter. Zamiast współwłasności łącznej pojawia się współwłasność w częściach ułamkowych. Z trzech majątków powstają dwa majątki osobiste każdego z małżonków. Udziały męża i żony w majątku wspólnym, który ma ulec rozdzieleniu, są co do zasady równe. Tylko z ważnych powodów i całkowicie wyjątkowo każdy może żądać ustalenia udziałów z uwzględnieniem stopnia, w jakim obydwoje przyczynili się do jego powstania. Tak bywa, gdy jedna ze stron rażąco lub uporczywie nie przyczyniała się do powstania podstaw materialnych utrzymania rodziny (np. opuściła dom).
MOŻLIWE USTROJE
W zasadzie są dwie możliwości - wspólność majątkowa i rozdzielność. To jednak, który z ustrojów i w jakiej postaci dotyczy konkretnych małżonków, zależy od sytuacji i od źródła ustanowienia reguł.
Najczęstsza i najprostsza jest sytuacja, w której małżonków łączy wspólność majątkowa, czyli ustrój ustawowy, uregulowany artykułami 31-46 k.r.o. Dzieje się tak przeważnie wtedy, kiedy osoby pobierające się nie zawarły umowy majątkowej. Bywa jednak i tak, że to sąd orzeka, że małżonków ma łączyć wspólność majątkowa, albo że sami zainteresowani przywracają - przed notariuszem - ustrój ustawowy, z którego zrezygnowali wcześniejszą umową.
Druga możliwość to ustrój umowny. Powstaje na skutek zawarcia umowy majątkowej zwanej intercyzą (art. 47-515 k.r.o.).
Trzecia ewentualność wiąże się z ustrojem przymusowym. Wynika on albo z orzeczenia o separacji, albo z innego wyroku, kiedy to sąd, wskutek żądania - z ważnych powodów - jednego małżonka, ustanawia rozdzielność majątkową. Ustrój przymusowy powstaje też po orzeczeniu ubezwłasnowolnienia małżonka lub po ogłoszeniu upadłości prowadzącego działalność gospodarczą męża lub żony.
Zarówno umowy, jak i wyroki sądów prowadzą do powstania rozdzielności majątkowej.
CZYNNOŚCI WYMAGAJĄCE ZGODY MAŁŻONKA
Niezbędna jest zgoda drugiego małżonka do dokonania takich czynności, które:
l prowadzą do zbycia, obciążenia lub odpłatnego nabycia nieruchomości, względnie użytkowania wieczystego, jak również potrzebnych dla skuteczności czynności prowadzących do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
l prowadzą do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest lokal lub budynek (czynności prawne),
l prowadzą do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego względnie przedsiębiorstwa (prawne),
l polegają na podarowaniu z majątku wspólnego rzeczy i praw przekraczających zwyczajowo przyjęte drobne prezenty.
Zgoda może być wyrażona w trakcie czynności lub potem. Druga strona umowy może wyznaczyć małżonkowi kontrahenta termin na potwierdzenie czynności prawnej. Po jego bezskutecznym upływie staje się wolna. Transakcja nie powinna dojść do skutku.
Podział majątku
Dalszą konsekwencją ustania wspólności majątkowej jest podział majątku wspólnego. Trzeba przy tym pamiętać, że konieczny staje się wówczas zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątki osobiste małżonków (np. trzeba rozliczyć wydatki z bieżących dochodów obydwojga małżonków na dom męża, który miał on jeszcze przed ślubem). Niezbędne jest także rozliczenie wydatków i nakładów z majątków osobistych na majątek wspólny. Wyjątek stanowią nakłady, które zostały zużyte dla zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności (art. 45 par. 1 k.r.o.).
Podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej odbywa się na takich samych zasadach, jak dział spadku (art. 1035-1046 kodeksu cywilnego).
Ważne!
Wyłączone są ze wspólnego zarządu jedynie rzeczy służące jednemu małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej. Takimi przedmiotami małżonek zarządza samodzielnie (np. taksówkarz samochodem osobowym używanym do pracy, choć należącym do majątku wspólnego z żoną). Nie są potrzebne do tego żadne umowy
DOBROMIŁA NIEDZIELSKA-JAKUBCZYK
dobromila.niedzielska@infor.pl