Warunkiem rozpoznania sprawy przez sąd cywilny jest uiszczenie odpowiednich kosztów sądowych. Tylko w niektórych sprawach, wymienionych w ustawie z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz. 1398 z późn. zm.), strona nie ma obowiązku ich uiszczania. W pozostałych przypadkach musi liczyć się z tym, że wnosząc pismo do sądu, będzie zobowiązana do opłacenia go. Nie oznacza to jednak, że, nie mając wystarczających środków pieniężnych na zapłatę kosztów sądowych, będziemy pozbawieni możliwości dochodzenia swoich praw przed sądem. W takim przypadku możemy domagać się w całości bądź w części zwolnienia od kosztów sądowych. Należy wówczas złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów i dołączyć do niego oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Jednakże to sąd dokona oceny, czy sytuacja materialna nie pozwala stronie na ponoszenie takich kosztów.
Ustawowe zwolnienia
Zwolnienia ustawowe od kosztów sądowych mają zastosowanie w sprawach, w których strona z mocy ustawy jest zwolniona od ich uiszczania. Tak więc w określonych przez prawo przypadkach strona nie musi dodatkowo ubiegać się o zwolnienie od ich ponoszenia i składać w tej sprawie wniosku do sądu. W takich sprawach bowiem koszty pokrywa za nią - do czasu rozstrzygnięcia sporu przez sąd - Skarb Państwa. W przypadku gdy zwolniona od kosztów strona wygra spór, sąd zobowiąże jej przeciwnika procesowego do ich uiszczenia.
Z mocy ustawy od ponoszenia kosztów sądowych zwolniony jest pracownik, który dochodzi roszczeń ze stosunku pracy przed sądem pracy. Pracownik zobowiązany jest jedynie do uiszczenia tzw. opłaty podstawowej od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej oraz skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, która wynosi 30 zł. Wyjątkiem jest tutaj przypadek, gdy wartość przedmiotu sporu przekracza kwotę 50 tys. zł. Wówczas pracownik musi ponieść koszty postępowania. Po zakończeniu sporu sąd może obciążyć kosztami pracodawcę, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach również i pracownika.
Skarb Państwa ponosi wydatki również za osoby, które domagają się ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych. Jedynie wówczas, gdyby pozew o ustalenie ojcostwa okazał się oczywiście bezzasadnym, sąd miałby prawo zobowiązać stronę powodową do uiszczenia kosztów. Nie muszą uiszczać żadnych kosztów również strony, które dochodzą alimentów, a także osoby pozwane w sprawie o ich obniżenie.
Nie zapłacimy kosztów sądowych także w przypadku domagania się uznania umownych postanowień za niedozwolone. Również niektóre wnioski składane na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zwolnione są od opłaty.
Są to wnioski:
l o nadanie dziecku nazwiska,
l o przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka,
l o przysposobienie dziecka.
Ustawowo zwolniona od ponoszenia kosztów sądowych jest także strona, która wnosi o przesłuchanie świadka testamentu ustnego, o otwarcie i ogłoszenie testamentu oraz o odtworzenie zaginionych bądź zniszczonych akt. Z kolei w postępowaniu przed sądem do spraw nieletnich nieletni nie ponosi kosztów od wniosku, zażalenia oraz apelacji.
Kogo zwolni sąd na wniosek
O zwolnienie od kosztów sądowych może ubiegać się zarówno osoba fizyczna, jak i podmiot gospodarczy. Podmiot gospodarczy powinien wykazać, że nie posiada dostatecznych środków na poniesienie kosztów sądowych. Może to zrobić, załączając do wniosku np. wyciąg z rachunku bankowego. Trzeba jednak pamiętać, że brak środków na rachunku nie może być krótkotrwały. Należy także wspomnieć, że sądy rzadko udzielają podmiotom gospodarczym zwolnienia od ponoszenia kosztów.
Osoba fizyczna powinna natomiast we wniosku złożyć oświadczenie, że nie jest w stanie ponieść takich kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie oraz rodziny. Wnioskujący powinien wykazać przed sądem, że w przypadku poniesienia określonych kosztów zabrakłoby jego rodzinie środków finansowych na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Dlatego należy dołączyć do wniosku dokumenty stwierdzające stan materialny, np. zaświadczenie o zarobkach strony i jej współmałżonka czy też aktualny odcinek świadczenia emerytalnego. Do takiego wniosku strona ma obowiązek dołączyć także oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie takie sporządza się według ustalonego wzoru, który stanowi załącznik do rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. 2006 r. nr 27, poz. 200).
PRZYKŁAD:
OSOBA BEZROBOTNA
Pan Marek prowadził firmę remontową, którą musiał rozwiązać w roku 2006, albowiem zabrakło mu środków finansowych na jej utrzymanie. W 2005 roku wykonał dla pewnej osoby remont mieszkania na kwotę 15 tys. zł. Za wykonaną pracę wystawił zamawiającemu fakturę, w której termin płatności określony został na siódmy dzień po jej wystawieniu. Zamawiający pomimo upływu tego terminu oraz wezwania do zapłaty nie uiścił należności wobec pana Marka. W związku z tym pan Marek w 2007 roku postanowił wnieść przeciwko dłużnikowi pozew o zapłatę powyższej kwoty. Pan Marek jest obecnie osobą bezrobotną i pobiera miesięczny zasiłek w kwocie 538,30 zł, który jest jego jedynym źródłem utrzymania. Nie posiada on także żadnych oszczędności ani cennych ruchomości. Jest właścicielem mieszkania spółdzielczego. W związku z powyższym pan Marek wniósł o zwolnienie od kosztów sądowych, które wynoszą 5 proc. wartości przedmiotu sporu, czyli 750 zł.
Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych można złożyć w każdym momencie toczącego się przed sądem postępowania, a także jeszcze przed jego wszczęciem. W przypadku złożenia wniosku przed wytoczeniem powództwa należy wskazać okoliczności uzasadniające żądanie pozwu, który będzie wniesiony w przyszłości. Jeżeli sąd uzna, że powództwo jest oczywiście bezzasadne, odmówi zwolnienia. Wniosek można złożyć również w formie ustnej do protokołu.
Wniosek powinien zostać złożony w sądzie, przed którym sprawa toczy się lub ma dopiero zostać wytoczona. W przypadku gdy wnioskujący nie ma miejsca zamieszkania w miejscowości, w której ma siedzibę właściwy sąd, ma prawo do złożenia wniosku w sądzie rejonowym miejsca jego zamieszkania. Sąd ten ma natomiast obowiązek niezwłocznie przesłać taki wniosek właściwemu sądowi.
Wypełnienie oświadczenia
Wypełniając oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania należy przede wszystkim określić sąd, podając jego nazwę, adres oraz wydział. Następny etap to określenie strony składającej wniosek oraz przedstawienie jej sytuacji rodzinnej. Należy więc wymienić wszystkie osoby pozostające z wnioskodawcą we wspólnym gospodarstwie domowym. Wśród nich mogą się znaleźć małżonek lub osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, dzieci, rodzice, wnukowie, a także osoby adoptowane bądź znajdujące się pod opieką wnioskodawcy. Konieczne jest również opisanie stanu majątkowego, czyli wykazanie wszelkich posiadanych nieruchomości, oszczędności oraz dochodów i źródeł utrzymania.
W przypadku posiadania mieszkania lub domu należy określić jego wielkość w metrach kwadratowych, a jeśli jesteśmy właścicielami nieruchomości rolnej, musimy podać jej wielkość w hektarach. Jeżeli mamy oszczędności oraz papiery wartościowe, to obok ich wymienienia należy podać wartość nominalną. Gdy posiadamy ruchomości o wartości powyżej 10 tys. zł, także powinniśmy je uwzględnić w oświadczeniu (np. biżuteria lub dzieła sztuki). Należy także wykazać ciążące na wnioskodawcy zobowiązania, takie jak na przykład alimenty czy koszty związane z leczeniem.
Brak złożenia wypełnionego formularza lub niezamieszczenie w nim wszystkich wymaganych danych spowoduje, iż sąd wezwie stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie siedmiu dni. Po bezskutecznym upływie tego terminu sąd zwróci wniosek. W przypadku, gdy strona będzie reprezentowana przez adwokata bądź radcę prawnego, sąd bez wzywania do uzupełnienia braków zwróci wniosek. Należy też pamiętać, że sąd może zastosować dochodzenie w celu sprawdzenia wiarygodności danych, które strona przedstawiła w oświadczeniu.
PRZYKŁAD:
OTRZYMANIE SPADKU PO ZWOLNIENIU Z KOSZTÓW
Pani Stefania jest emerytką, której jedynym źródłem utrzymania jest świadczenie emerytalne w kwocie 856,40 zł netto. Pani Stefania została potrącona przez samochód podczas przekraczania jezdni. W związku z powyższym postanowiła wnieść pozew przeciwko zakładowi ubezpieczeniowemu o zadośćuczynienie pieniężne. Ponieważ wniesienie powództwa związane było z ponoszeniem kosztów sądowych, które naraziłyby byt pani Stefanii na uszczerbek, sąd zwolnił ją na wniosek od ponoszenia kosztów sądowych. W czasie trwania postępowania przed sądem pani Stefania otrzymała spadek po swojej zmarłej siostrze, która pozostawiła jej w gotówce 100 tys. zł. Sąd po sprawdzeniu informacji, które powziął od przeciwnika procesowego pani Stefanii, cofnął zwolnienie od kosztów i zobowiązał powódkę do ich uiszczenia w całości.
Odmowa sądu
Należy pamiętać, że tak naprawdę to od oceny sądu zależy, czy zostaniemy zwolnieni od kosztów sadowych. W razie oddalenia wniosku stronie przysługuje zażalenie na postanowienia sądu w tym zakresie. Zażalenie należy złożyć w terminie siedmiu dni liczonych od dnia otrzymania postanowienia. Zażalenie składa się do sądu wyższej instancji, ale za pośrednictwem sądu, który oddalił wniosek. Trzeba pamiętać, że strona nie może ponownie domagać się zwolnienia, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku.
Ważne!
Oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania sporządza się według ustalonego wzoru. Wzór taki można uzyskać, wchodząc na strony internetowe Ministerstwa Sprawiedliwości (www.ms.gov.pl) bądź pobrać nieodpłatnie w biurze podawczym każdego sądu
KARA GRZYWNY ZA FAŁSZYWE OŚWIADCZENIA
Stronę, która została zwolniona od kosztów sądowych na podstawie świadomie podanych nieprawdziwych okoliczności, sąd, oprócz wezwania do uiszczenia wszystkich kosztów sądowych, może ukarać grzywną w wysokości do 2 tysięcy złotych.
MAŁGORZATA OSTRZYŻEK
malgorzata.ostrzyzek@infor.pl