Zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych są odszkodowania, których wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych oraz odszkodowania z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych. Od zasady tej istnieją liczne wyjątki.
Przepisy dotyczące opodatkowania odszkodowań znajdują się w art. 21 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2000 r. nr 14, poz. 176 z późn. zm., dalej ustawa o PIT).
Zgodnie z art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o PIT, wolne od podatku dochodowego są otrzymane odszkodowania, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw, z wyjątkiem:
• określonych w prawie pracy odpraw i odszkodowań z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
• odpraw pieniężnych wypłacanych na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników,
• odpraw i odszkodowań z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia funkcjonariuszom pozostającym w stosunku służbowym,
• odszkodowań przyznanych na podstawie przepisów o zakazie konkurencji,
• odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą,
• odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej (z których dochody są opodatkowane na zasadach wymienionych w art. 27 ust. 1 ustawy o PIT, czyli według skali),
• odszkodowań wynikających z zawartych umów lub ugód.
Szkoda pracownika
Zdarza się, że pracownicy otrzymują w wyniku zawartej ugody sądowej odszkodowanie za nieterminowe wydanie świadectwa pracy oraz wyrównanie wynagrodzenia za okres dwóch miesięcy. Prawo do odszkodowania z tego tytułu wynika z kodeksu pracy. Pracownikowi przysługuje bowiem roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracodawcę wskutek niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy. Z uwagi na fakt, że odszkodowanie wypłacone zostanie na podstawie ugody sądowej, należy uznać, że jest odszkodowaniem, o którym mówi art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g) ustawy o PIT, czyli wymienionym jako wyjątek od zwolnienia z podatku. Zatem płatnik, w myśl art. 31 ustawy o PIT, jest zobowiązany obliczyć i pobrać zaliczkę na podatek dochodowy (patrz wyjaśnienia naczelnika Urzędu Skarbowego Łódź-Widzew z 2 grudnia 2005 r., nr IX-005/427/Z/K/05).
Kwoty z ubezpieczeń
Odszkodowaniom poświęcone są również przepisy art. 21 ust. 1 pkt 4 ustawy o PIT. Według tej regulacji zwolnione z PIT są kwoty otrzymane z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych, z wyjątkiem:
• odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą lub prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej, z których dochody są opodatkowane zgodnie z art. 27 ust. 1 lub art. 30c ustawy o PIT (czyli według skali lub jednolitej 19-proc. stawki),
• dochodu, o którym mowa w art. 24 ust. 15 ustawy o PIT (czyli z tytułu inwestowania składki ubezpieczeniowej).
Błąd prawnika
Zdarza się, że niektóre osoby otrzymują odszkodowanie od prawników (radców prawnych czy adwokatów) z tytułu szkody, jakiej doznają z powodu błędnie udzielonych im porad prawnych. Często winę stwierdza się na podstawie orzeczenia okręgowego sądu dyscyplinarnego przy okręgowej izbie radców prawnych. Odszkodowanie wypłaca podatnikom towarzystwo ubezpieczeniowe z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zawodu, np. radcy prawnego.
W tym przypadku mają zastosowanie przepisy wspomnianego art. 21 ust. 1 pkt 4 ustawy o PIT oraz art. 821 i art. 822 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Zgodnie z art. 821 kodeksu cywilnego, ubezpieczenie majątkowe może dotyczyć mienia albo odpowiedzialności cywilnej. Z kolei na podstawie art. 822 par. 1 kodeksu cywilnego, przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo osoba, na rzecz której została zawarta umowa ubezpieczenia. W myśl par. 2, umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej obejmuje szkody, o których mowa w par. 1, będące następstwem przewidzianego w umowie wypadku, który miał miejsce w okresie ubezpieczenia. Oznacza to, że odszkodowanie wypłacone przez towarzystwo ubezpieczeniowe z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej radcy prawnego z tytułu błędnie udzielonej przez niego porady prawnej jest zwolnione z PIT (patrz wyjaśnienia naczelnika Drugiego Urzędu Skar-bowego w Koszalinie z 19 grudnia 2005 r., nr ZN-II-2/415-32/05/KL).
Ważne warunki
Istotne regulacje zawarte są w art. 21 ust. 1 pkt 29 ustawy o PIT. Zgodnie z tymi przepisami, zwolnione z PIT są przychody uzyskane z tytułu odszkodowania wypłacanego stosownie do przepisów o gospodarce nieruchomościami lub z tytułu odpłatnego zbycia nieruchomości na cele uzasadniające jej wywłaszczenie oraz z tytułu sprzedaży nieruchomości w związku z realizacją przez nabywcę prawa pierwokupu, stosownie do przepisów o gospodarce nieruchomościami. Nie dotyczy to jednak przypadków, gdy właściciel takiej nieruchomości nabył jej własność w okresie dwóch lat przed wszczęciem postępowania wywłaszczeniowego bądź odpłatnym zbyciem nieruchomości za cenę niższą o co najmniej 50 proc. od wysokości uzyskanego odszkodowania lub ceny zbycia nieruchomości na cele uzasadniające jej wywłaszczenie lub w związku z realizacją prawa pierwokupu.
OPODATKOWANIE ODPRAW PRACOWNICZYCH
Określone w prawie pracy odprawy i odszkodowania z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę, a także odprawy pieniężne wypłacane na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, nie są zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych.
3 KROKI
JAK USTALIĆ, CZY PŁACIĆ PODATEK
1 Sprawdź, co przepisy mówią o odszkodowaniach
Wolne od podatku dochodowego są otrzymane odszkodowania, jeżeli wynikają z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw, z pewnymi jednak wyjątkami.
2 Ustal, czy spełniasz warunki do zwolnienia
Zwolnione z PIT są odszkodowania związane z wywłaszczeniem. Właściciel takiej nieruchomości musi jednak spełniać określone warunki. Jeżeli doznałeś szkody z powodu błędnie udzielonej porady prawnej i otrzymałeś odszkodowanie wypłacone przez towarzystwo ubezpieczeniowe z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej np. radcy prawnego, to jest ono zwolnione z PIT.
3 Upewnij się, czy trzeba zapłacić podatek
Niektóre odszkodowania są jednak opodatkowane, np. z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę.
Krzysztof Tomaszewski