Ocena ewentualnej utraty wartości aktywów finansowych wymaga posiadania odpowiednich informacji zewnętrznych, na podstawie których dokonuje się oszacowania ich rzeczywistej wartości. W niektórych przypadkach dostępne dane wymagane do oszacowania utraty wartości składnika aktywów finansowych mogą być ograniczone lub nieodpowiednie.
Niestety, ocenie nie sprzyjają przepisy rachunkowości: ani w ustawie, ani w rozporządzeniu MF w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, ani nawet w MSR nr 39 „Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena”, nie znajdziemy kompletnej listy przesłanek utraty wartości. Każda regulacja zawiera jednak pewne wskazówki, które warto kompleksowo rozpatrzyć.
Jeżeli sprawozdanie finansowe jednostki podlega corocznemu badaniu, do aktywów finansowych zaliczanych do instrumentów finansowych ma ona obowiązek stosować przepisy rozporządzenia MF. Inne jednostki podlegają przepisom ustawy o rachunkowości.
Warto zaznaczyć, że nawet jeżeli rozporządzenie MF powstało na zasadach określonych w MSR nr 39, jego zasady w pewnym stopniu różnią się od zasad określonych w tym dokumencie. Istotna rozbieżność występuje między przepisami rozporządzenia MF i MSR nr 39 a przepisami ustawy o rachunkowości. Wynika to z tego, że w ustawie zawarte są ogólnie stosowane przepisy do całej kategorii aktywów finansowych.
Do aktywów finansowych zalicza się składniki spełniające warunki ustawy o rachunkowości:
• aktywa pieniężne – krajowe środki pieniężne, waluty obce, dewizy, inne aktywa finansowe, w tym w szczególności naliczone odsetki od aktywów finansowych,
• instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki – udziały, akcje, prawa do akcji, warianty na akcje, kwity depozytowe,
• prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach – obligacje, instrumenty pochodne i złożone, instrumenty finansowe dłużne.
O ile jednak przepisy ustawy obejmują wszystkie aktywa finansowe, o tyle rozporządzenie MF i MSR nr 39 odnoszą się tylko do jednej ich kategorii – do instrumentów finansowych. Do instrumentów finansowych nie zalicza się udziałów i akcji w jednostkach podporządkowanych oraz środków pieniężnych i innych aktywów pieniężnych. Do tych składników aktywów finansowych stosuje się przepisy ustawy.
Początkowe ujęcie
Termin ujmowania aktywów finansowych oraz ich wycena zależą od tego, czy dany składnik aktywów finansowych należy do instrumentów finansowych, czy nie.
Aktywa finansowe niezaliczone do instrumentów finansowych ujmuje się w księgach według ceny nabycia.
Tabela 1. Termin ujęcia i wycena początkowa instrumentów finansowych
Wycena bilansowa
Składniki aktywów finansowych po początkowym ich ujęciu w księgach rachunkowych, nie później niż na koniec okresu sprawozdawczego, podlegają wycenie bilansowej.
Wycena aktywów finansowych zaliczonych do instrumentów finansowych, tj.:
• aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu,
• udzielonych pożyczek i należności własnych,
• aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności, oraz
• aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży
następuje w wiarygodnie ustalonej wartości godziwej bez pomniejszania o koszty transakcji.
Za wiarygodną wartość godziwą uznaje się wartości przedstawione w tabeli 2.
Tabela 2. Wiarygodna wartość godziwa instrumentów finansowych
Skutki wyceny, zarówno według rozporządzenia MF, jak i MSR nr 39, wpływają na przychody lub koszty finansowe.
Skutki wyceny aktywów dostępnych do sprzedaży według MSR nr 39 mogą być też odnoszone na kapitał z aktualizacji wyceny.
Zasada wyceny w wartości godziwej nie obejmuje:
• pożyczek udzielonych i należności własnych, których jednostka nie przeznacza do sprzedaży,
• aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności,
• składników aktywów finansowych, dla których nie istnieje cena rynkowa ustalona w aktywnym obrocie regulowanym albo których wartość godziwa nie może być ustalona w inny wiarygodny sposób,
• składników aktywów finansowych objętych zabezpieczeniem (pozycji zabezpieczanych).
UWAGA!
Należy pamiętać, iż MSR nr 39 w pewnych przypadkach do poszczególnych kategorii instrumentów finansowych stosuje inne nazewnictwo.
Zasady wyceny niezaliczonych do instrumentów finansowych aktywów finansowych określa ustawa.
Tabela 3. Wycena bilansowa aktywów finansowych niebędących instrumentami finansowymi
Utrata wartości
Przy wycenie bilansowej uwzględnia się przesłanki utraty wartości. W razie utraty wartości aktywów finansowych ich wartość aktualizuje się stosując określone w ustawie o rachunkowości zasady ujęcia odpisów z tego tytułu.
Zgodnie z ustawą o rachunkowości trwała utrata wartości zachodzi wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkę składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub w całości przewidywanych korzyści.
Odpisy odnosi się na pozostałe koszty operacyjne lub do kosztów finansowych w zależności od rodzaju składnika aktywów finansowych.
W przypadku aktywów finansowych wycenionych według cen rynkowych może nastąpić przeszacowanie ich wartości do wyższej ceny rynkowej. Skutki tego przeszacowania odnosi się na kapitał z aktualizacji wyceny. Jeżeli wcześniej takie przeszacowanie miało miejsce, odpis z tytułu utraty wartości w pierwszej kolejności zmniejsza ten kapitał i dopiero ewentualne dalsze odpisy zalicza się do kosztów finansowych.
Rozporządzenie MF też powołuje się na definicję ustawy w zakresie utraty wartości. Dodatkowo określa jednak sposoby rozliczenia utraty wartości dla różnych grup aktywów finansowych.
Tabela 4. Utrata wartości poszczególnych grup aktywów finansowych
Definicja utraty wartości w MSR nr 39 różni się od definicji regulacji polskiej. W myśl MSR nr 39 utrata wartości nastąpi wtedy, gdy istnieją obiektywne dowody, że dany składnik aktywów w przyszłości nie przyniesie oczekiwanych przyszłych przepływów pieniężnych.
UWAGA!
MSR nr 39 podkreśla obiektywizm tej oceny. Nie pozwala na ujmowanie strat oczekiwanych ze względu na stopień prawdopodobieństwa ich występowania.
Obiektywnymi dowodami utraty wartości zgodnie z MSR nr 39 są:
• znaczące trudności finansowe emitenta lub dłużnika,
• niedotrzymanie warunków umowy, np. niespłacenie albo zaleganie ze spłaceniem odsetek lub nominału,
• przyznanie pożyczkobiorcy przez pożyczkodawcę, ze względów ekonomicznych lub prawnych wynikających z trudności finansowych pożyczkobiorcy, udogodnienia, którego w innym przypadku pożyczkodawca by nie udzielił,
• wysokie prawdopodobieństwo upadłości lub innej reorganizacji finansowej pożyczkobiorcy,
• zanik aktywnego rynku na dany składnik aktywów finansowych ze względu na trudności finansowe lub
• obserwowane dane wskazujące na możliwy do zmierzenia spadek oszacowanych przyszłych przepływów pieniężnych związanych z grupą aktywów finansowych od momentu początkowego ich ujęcia, mimo że nie można jeszcze ustalić spadku pojedynczego składnika grupy aktywów finansowych.
Przykład
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
UWAGA!
Należy pamiętać, że rozporządzenie MF tylko w przypadku aktywów finansowych zezwala na rozliczenie skutków wyceny z kapitałem z aktualnej wyceny. Zgodnie z jego przepisami rozliczenie może nastąpić również wynikowo, na co nie zezwalają przepisy MSR nr 39.
• art. 28 ust. 1 i 7, art. 35 ust. 4, art. 35a ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości – j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 265, poz. 2252
• § 4, 5, 13–16 i 24 rozporządzenia Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych – Dz.U. Nr 149, poz. 1674; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 256, poz. 2146
• § 48 i 58–70 MSR nr 39 – „Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena”
Gyöngyvér Takáts
ekspert w zakresie rachunkowości, pracownik redakcji