Czy tolerować "podziemie"

•  Czy rzeczywiście zawodzą gospodarki, które nie stworzyły struktur prawnych, umożliwiających włączenie się szarej i czarnej strefy do głównego nurtu życia gospodarczego, na co wskazuje Hernando de Soto w książce pt. „Tajemnica kapitału”? O tym m.in. dyskutowano niedawno podczas spotkania w Katedrze Prawa Publicznego Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego. A zatem, czy zawodzą te gospodarki?

– Z tym pytaniem łączy się jeszcze drugie: dlaczego kapitalizm tryumfuje na Zachodzie, a zawodzi gdzie indziej. Autor książki starał się dowieść, że legalizacja procedur własnościowych przez nadanie tytułów własności zasobom jest skutecznym środkiem wspierania rozwoju gospodarczego społeczeństwa jako całości. Aby odpowiedzieć na oba pytania, trzeba zastanowić się przede wszystkim nad istotą podziemia gospodarczego. Są kraje, gdzie jest o­no tolerowane, i takie, w których prowadzona jest z nim bezwzględna walka. O nieszczęściu można mówić, gdy dochodzi do fuzji władzy z podziemiem gospodarczym. Wtedy głównym problemem staje się korupcja. Natomiast sukces ma miejsce wówczas, gdy władza rozpoczyna bezwzględną walkę z podziemiem, popartą wydawaniem odpowiednich przepisów.

•  Czy podziemie gospodarcze i niedoskonałość prawa można wliczyć w koszty początków kapitalizmu?

– Nie demonizowałbym aktualnej sytuacji gospodarczej w Polsce. Gdyby w XIX wieku były silne media i działała telewizja, to ujawniono by więcej informacji o aferach korupcyjnych i innych dotkliwych kosztach kapitalizmu. W latach 80. we Włoszech podziemie gospodarcze było dosyć szeroko rozwinięte, ale miało to również strony pozytywne: ludzie mieli pracę i generowany był dochód. Po wydaniu przepisów legalizujących niektóre działania szacunkowo zaliczono część dochodu wygenerowanego przez podziemie do dochodu narodowego i w ten sposób wzrosło PKD, co umożliwiło Włochom prześcignięcie Wielkiej Brytanii. Nie oznacza to jednak, że należy godzić się z korupcją.

•  Czy istnienie podziemnych gospodarek można wytłumaczyć ucieczką przed podatkiem?

– Inna jest przyczyna ucieczki. Jak twierdzi Hernando de Soto, większość ludzi szuka ucieczki w sektorze pozalegalnym, dlatego że prawo nie odnosi się do ich potrzeb i aspiracji. Zresztą samo prawo jest tylko elementem w grze społecznej. Istotna jest też kultura polityczna, gospodarcza i kultura społeczeństwa, a także zaufanie. Istotne są też przepisy – pod warunkiem, że nie są kazuistyczne i nie zmieniają się często. Muszą też być adekwatne do mentalności społeczeństwa. Z kolei obywatel powinien mieć zaufanie do prawa, rozumieć je, godzić się z jego unormowaniami i uważać je za swoje. Aby zapobiegać przekraczaniu prawa, nie wystarczy stworzyć normy opatrzone surowymi sankcjami. Istotne jest skuteczne egzekwowanie prawa i wykrywalność wszelkich przekroczeń.