Obowiązek sporządzania i aktualizacji ogólnej oceny ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu

Z ogólnej oceny ryzyka powinno wynikać jakie są czynniki ryzyka w danym biurze oraz jaka jest ich ocena pod kątem prawdopodobieństwa wystąpienia zjawiska prania pieniędzy bądź finansowania terroryzmu. Dokonując ogólnej oceny ryzyka biuro rachunkowe powinno uwzględnić czynniki ryzyka dotyczące:

• klientów, 
• państw lub obszarów geograficznych, 
• produktów, usług, transakcji lub
• kanałów ich dostaw. 

Biuro rachunkowe ma obowiązek przygotować ogólną ocenę ryzyka w sposób zindywidualizowany. Ogólna ocena ryzyka musi być bezwzględnie dostosowana do charakteru i zakresu działalności prowadzonej przez dane biuro. 

Warto podkreślić, iż w przypadku biur rachunkowych prowadzących działalność nawet w zbliżonym zakresie możliwe jest zidentyfikowanie całkowicie odmiennych ryzyk związanych z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu. 

Obowiązek aktualizacji ogólnej oceny ryzyka

Biuro rachunkowe wypełnia obowiązek sporządzenia ogólnej oceny ryzyka sporządzając odpowiedni dokument w formie papierowej lub elektronicznie. 

Forma elektroniczna jest tu równoważna z papierową co jest istotnym ułatwieniem szczególnie w zakresie wykonania drugiego obowiązku, a mianowicie obowiązku aktualizacji tego dokumentu. 

Takiej aktualizacji należy dokonywać nie rzadziej niż co dwa lata, ale należy to zrobić zawsze w przypadku:

• zmian czynników ryzyka dotyczących klientów, państw lub obszarów geograficznych, produktów, usług, transakcji lub kanałów ich dostaw albo
• publikacji krajowej oceny ryzyka (obecnie obowiązuje krajowa ocena ryzyka opublikowana 6 grudnia 2023 r.), 
• publikacji sprawozdania Komisji Europejskiej określającego, analizującego i oceniającego to ryzyko na szczeblu Unii (Komisja uaktualnia to sprawozdanie co dwa lata lub, w stosownych przypadkach, częściej) Obecnie obowiązuje „SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY” z 27 października 2022 r. w sprawie oceny ryzyka związanego z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu, które ma wpływ na rynek wewnętrzny i dotyczy działalności transgranicznej. Biorąc pod uwagę to, że Komisja przygotowuje takie sprawozdania co dwa lata, kolejnego sprawozdania możemy się spodziewać już w październiku 2024 r.

Zmiana czynników ryzyka podstawą aktualizacji oceny ryzyka

Zmiana czynników ryzyka występujących w biurze rachunkowym zawsze stanowi sygnał do zmiany ogólnej oceny ryzyka. Biuro rachunkowe ma bowiem obowiązek na bieżąco wyciągać wnioski z prowadzonej działalności (praktyki, wiedzy i doświadczenia) oraz aktualizować ten dokument. Ilustruje to następujący przykład.

Publikacja Krajowej Oceny Ryzyka a aktualizacja oceny ryzyka

Kolejnym czynnikiem, który zobowiązuje biuro do dokonania aktualizacji oceny ryzyka jest publikacja dokumentu „Krajowej oceny ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu”. Celem aktualizacji jest uwzględnienie czynników ryzyka wskazanych w krajowej ocenie w dokumentach oceny ryzyka przyjętych w jednostkach obowiązanych.

6 grudnia 2023 r. MF opublikowało tzw. Krajową ocenę ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu. Konsekwencją publikacji Krajowej oceny ryzyka jest obowiązek aktualizacji oceny ryzyka w poszczególnych jednostkach obowiązanych. 

Z krajowej oceny ryzyka z grudnia 2023 r. wynika że w sektorze działalności obejmującej biura rachunkowe (w sektorze rynku pozafinansowego) ryzyko jest na poziomie wskazanym w tabeli. 

Obszar	Pranie pieniędzy			Finansowanie terroryzmu
	Podatność uśredniona	Zagrożenie uśrednione	Oszacowany poziom ryzyka	Podatność uśredniona	Zagrożenie uśrednione	Oszacowany poziom ryzyka
Obszar – działalność gospodarcza (ogólnie)	2,5	4,0	2,86	2,0	2,0	1,80

Zgodnie z kryteriami przyjętymi w krajowej ocenie  ryzyka oznacza to, że:

• Poziom ryzyka wykorzystania sektora działalności gospodarczej do finansowania terroryzmu w Polsce znajduje się na poziomie średnim.
• Poziom ryzyka wykorzystania sektora działalności gospodarczej do prania pieniędzy w Polsce znajduje się na poziomie wysokim.

Krajowa ocena ryzyka nie zawiera zaleceń tzw. „mitygujących zidentyfikowane ryzyko” wobec biur rachunkowych. Zalecenia te zostały natomiast sformułowane wobec instytucji obowiązanych zajmujących się świadczeniem szeroko pojętych usług prawnych. Można przyjąć, że podobnymi kryteriami powinny się posługiwać biura rachunkowe. Oznacza to, że w swojej ocenie ryzyka (aby zmniejszyć ryzyko prania pieniędzy) biura rachunkowe powinny uwzględnić takie czynniki jak:

• źródła pochodzenia wartości majątkowych klienta (biura rachunkowe powinny na bieżąco monitorować stosunki gospodarcze i w uzasadnionych sytuacjach występować do klienta o przekazanie informacji i dokumentów dotyczących źródła pochodzenia wartości majątkowych),
• stosunki gospodarcze powiązane z jurysdykcjami charakteryzującymi się wyższym ryzykiem prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu. 
• zasadność nawiązywania przez klientów stosunków gospodarczych z kontrahentami z państw trzecich,
• cel i zamierzony charakter stosunków gospodarczych nawiązywanych przez klientów,  
• pozyskanie odpowiednich, aktualnych informacji o kliencie, a w trakcie stosunków gospodarczych również o transakcjach przeprowadzanych na rzecz klienta oraz przez klienta.
• identyfikowanie granic pomiędzy racjonalną optymalizacją kosztów przez klientów, a stanowiącym przestępstwo wyłudzeniem podatku, jak również późniejszymi działaniami stanowiącymi pranie pieniędzy uzyskanych poprzez wyłudzenia podatkowe (jedynie w tym przypadku w krajowej ocenie zostały wspomniane  podmioty zajmujące się obsługą księgową, zatem szczególnie to zalecenie należy uznać za istotne w procesie przeciwdziałania praniu pieniędzy).

Ponadto z krajowej oceny ryzyka wynika, że biura powinny przykładać szczególną wagę do czynników geograficznych mogących wskazywać na wyższe ryzyko prania pieniędzy czy też finansowania terroryzmu, takich jak niestabilna sytuacja polityczna czy konflikt zbrojny, czego najdobitniejszym przykładem w ostatnich latach jest wojna prowadzona przez Rosję przeciwko Ukrainie. Z uwagi na wysokie ryzyko transferowania środków pochodzących z nielegalnego handlu, przemytu ludzi, handlu bronią, czy też działań zmierzających do omijania sankcji gospodarczych, szczególnie istotne jest analizowanie przez biuro nie tylko danych dotyczących samych stron transakcji, ale również beneficjentów rzeczywistych, czy też faktycznych celów przeprowadzania danych transakcji.

Biura powinny zwracać szczególną uwagę na podstawę przeprowadzenia danej transakcji, w szczególności w celu potwierdzenia, że transakcje są zgodne z wiedzą instytucji obowiązanej o kliencie. 

Ocena ryzyka przesyłana tylko na żądanie GIIF

Biura rachunkowe mają obowiązek sporządzania i aktualizacji oceny ryzyka, ale nie mają obowiązku przesyłania tego dokumentu niejako „automatycznie”. Nie oznacza to, że można zaniechać wykonania tych obowiązków. Biuro jako instytucja obowiązana ma bowiem obowiązek przekazania oceny na żądanie Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (dalej GIIF). GIIF może – oprócz oceny ryzyka - zażądać również przekazania innych informacji, do których gromadzenia jest obowiązane biuro rachunkowe. Za niewykonanie tego obowiązku grozi kara administracyjna.

Skutki braku oceny ryzyka lub jej nieprawidłowości

Brak oceny ryzyka oraz „niedostosowanie jej do wymogów ustawy o AML” są wskazywane przez GIIF jako jeden z błędów formalnych ujawnianych w trakcie kontroli (zob. roczne sprawozdanie z kontroli przeprowadzanych przez GIIF za 2022 r.). Jest to zatem z pewnością element, który jest oceniany przez GIIF w trakcie przeprowadzanej kontroli. Za naruszenie obowiązku sporządzania oceny ryzyka oraz jej aktualizacji, o którym mowa w art. 27 ust. 3 grożą kary administracyjne do wysokości 1 000 000 euro. Oczywiście jest to górna granica kary administracyjnej, która jest miarkowana do wysokości adekwatnej do stwierdzonych naruszeń. Przykładowo, prowadzący działalność w zakresie wymiany walut został ukarany karą administracyjną 10 000 zł za cztery naruszenia obowiązków z ustawy o AML(zob. komunikat z 8 marca 2024 r. na stronie www.mf.gov.pl). Jednym z naruszeń było: 

Niesporządzenie w postaci elektronicznej lub papierowej oceny ryzyka związanego z praniem pieniędzy oraz finansowaniem terroryzmu odnoszącego się do działalności instytucji obowiązanej z uwzględnieniem czynników ryzyka, o których mowa w art. 27 ust. 1 i 3 ustawy. 

Jak widać kary za to uchybienie są realnie nakładane na jednostki obowiązane. Nie można więc oczekiwać, że w przypadku kontroli jednostka uniknie odpowiedzialności za brak dokumentu oceny ryzyka. 

Źródło:

Komunikat nr 36 w sprawie oceny ryzyka instytucji obowiązanej – opubl. na www.mf.gov.pl 

Krajowa Ocena Ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu z 6 grudnia 2023 r. – opubl. na www.mf.gov.pl